آیا کسی که سردرد را تجربه نکرده است لذت زمانی را که سردرد ندارد می‌تواند درک کند؟ به‌نظر می‌رسد که با تکامل بیشتر، سردرد نیز بیشتر می‌شود؛ یعنی در سطوح فرهنگی بالاتر سردرد بیشتر دیده شده است. بسیاری از مردم به‌شدت از سردردهایشان نگرانند و گروهی از آنها هم شخصیتشان با سردرد شکل گرفته و زندگی بدون آن برایشان معنا ندارد. در رابطه با سردرد، علل آن و عوامل تشدید‌کننده آن با دکتر بابک زمانی متخصص مغز و اعصاب و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران گفت‌وگو کرده‌ایم.
- آقای دکتر، سردرد تابع چه عواملی است؟
بروز سردرد از نظر علت 2وجه دارد؛ عامل بیرونی و عامل درونی. بیشترین توجه ما به عوامل بیرونی است. یک وجه مهم‌تر که نیمه خالی لیوان است و ما آن را نمی‌بینیم استعداد فرد نسبت به بیماری سردرد است که این استعداد در طول زندگی بیشتر و بدتر می‌شود. ما بیشتر دوست داریم سردرد را به‌عنوان عاملی ببینیم که از بیرون به ما هجوم می‌آورد، نه چیزی که از درون ما سرچشمه می‌گیرد و ما به آن اعتقاد داریم. نکته دیگر وجود سیستمی در بدن است که درد را کنترل می‌کند و به آن سیستم کنترل درونی درد می‌گوییم.
به‌نظر می‌رسد نه تنها در مورد سردرد بلکه در مورد تمامی دردها این سیستم است که میزان و شدت درد را تعیین می‌کند. به‌عنوان مثال وقتی ضربه شدیدی به انگشت وارد می‌شود در لحظات اول دردی احساس می‌شود که فوق‌العاده شدید و غیرقابل تحمل است. همه ما تجربه کرده‌ایم که بعد از 20دقیقه این درد کاملاً از بین می‌رود و ما تعجب می‌کنیم که چرا ناخنمان کبود است، یا از آن خون جاری است ولی دردش قابل مقایسه با درد لحظات اول نیست.
- علت این اتفاق چیست؟
علت این امر یک مکانیسم درونی در داخل مغز است که موادی را ترشح می‌کند که خیلی شبیه مورفین هستند. این مواد به سرعت دردی را که در بدن وجود دارد برطرف می‌کنند. این همان سیستم کنترل درونی درد است.
- یعنی اگر این سیستم وجود نداشته باشد انسان چیزی به جز درد را تجربه نمی‌کند. اینطور نیست؟
چرا، به‌طور مثال کسانی که به تریاک عادت دارند ابتدا ممکن است از مصرف آن لذتی حاصل کنند ولی بعد از مدتی وقتی مصرف آن به تأخیر می‌افتد این افراد چیزی جز درد و سوزش شدید در بدنشان احساس نمی‌کنند. این افراد با مصرف زیاد مسکن یا مورفین سیستم کنترل درونی درد را در بدنشان به‌شدت فلج کرده‌اند. پس در درجه اول عامل درونی مهم‌تر از عامل بیرونی است به‌خصوص از نظر سیستم کنترل درونی درد.
- سردرد به چه اشکالی ممکن است خودش را نشان دهد؟
سردرد به چند شکل خودش را نشان می‌دهد. وقتی ما به‌طور ساده می‌گوییم سردرد، گاهی منظورمان یک بیماری است که سردرد یکی از علائم آن است.
- خود سردرد هم می‌تواند یک بیماری جداگانه باشد؟
بله، اکثریت مردم، سردرد را به‌عنوان یک بیماری دارند (سردرد اولیه مثلاً سردردهای میگرنی) ولی به‌عنوان یک علامت به آن نگاه می‌کنند، درصورتی که این سردرد به‌خودی خود یک بیماری است و دیگر توجیهی برای آن وجود ندارد. مثلاً کسی که بیماری قند دارد، اگر دچار بیماری قلبی شود، می‌گوییم بیماری قلبی او ناشی از بیماری قندش است ولی دیگر نمی‌گوییم بیماری قندش به چه دلیل بوده بلکه بالا بودن قند خون، خودش توجیه‌کننده بیماری‌های دیگر است. پس برای بیماری‌های اولیه که توجیه‌کننده سایر بیماری‌ها هستند علتی وجود ندارد. سردرد ثانویه یعنی سردرد به‌عنوان یک علامت، مثلاً اگر کسی دچار تومور مغزی شده و این تومور ایجاد سردرد کرده این یک سردرد ثانویه محسوب می‌شود؛ یعنی سردرد علامت تومور مغزی است.
- می‌توانیم این بیماری را به سینوزیت ربط دهیم؟
ببینید، ارتباط بین سردرد اولیه و ثانویه در کشور ما متأسفانه خوب شناخته نشده است. البته در خیلی موارد در سردردهای ثانویه هم زمینه میگرن وجود دارد. اکثریت کسانی که به‌عنوان سینوزیت درمان می‌شوند سردرد اولیه دارند؛ یعنی میگرن و سردردشان مستقیماً به سینوزیت مربوط نمی‌شود. به این ترتیب برخی از آنها که سردرد استناد داده شده به سینوزیت دارند، مبتلا به میگرن هستند. درصدی از آنها هم ممکن است سینوزیت داشته باشند ولی سینوزیت آنها به‌عنوان عاملی برای بیدار کردن استعداد میگرن آنها به کار می‌رود؛ یعنی وقتی ترشحاتی در بینی است یا اختلالی در سینوس‌هایشان پیدا می‌شود این ترشحات میگرنی را که فرد زمینه آن را دارد تحریک می‌کند و باعث می‌شود که فرد دچار سردردهای میگرنی شود. تقریباً اکثریت پزشکان متفق‌القولند که توجیه سردرد با سینوزیت در اکثریت مطلق بیماران کار صحیحی نیست بلکه این به یک خرافات مدرن تبدیل شده و ریشه‌کن‌کردن آن بسیار سخت است.
- فشار خون چطور؟ می‌توان آن را به این بیماری ربط داد؟
این هم جزو اعتقادات شایعی است که وقتی فرد تا دچار سردرد می‌شود می‌گوید: فشار خونم را اندازه بگیر ببین بالا رفته یا نه؟ باید بگویم وقتی فشار خون بالا می‌رود هیچ علامتی ایجاد نمی‌کند؛ یعنی یک نفر ممکن است در حالت عمومی کاملاً عادی و توأم با احساس لذت و خوشی فشارش 20 باشد.
- پس کسانی که حملاتی دارند که حین آن حملات دچار سردرد می‌شوند و فشار خونشان بالا می‌رود، باید نگران کدام بیماری باشند؟
این افراد احتمالا دچار میگرن یا بیماری‌های دیگری هستند که آن بیماری باعث سردردشان شده و اضطراب حاصل از آن باعث شده فشار خونشان بالا برود.
در بسیاری از موارد کسانی که بیماری آنها فشار خون تشخیص داده شده و تحت درمانند کسانی هستند که در اوج یک حمله میگرن فشارشان اندازه‌گیری شده است و کسی دقت نکرده که این فرد باید اول حمله میگرنش بهبود یابد و بعد فشار خونش اندازه‌گیری شود. البته در درجات خیلی بالای فشار خون سردرد وجود دارد. این سردردها پیش درآمد حالتی است که به آن آنسفالوپاتی فشار خون می‌گویند که بعد از این حالت ممکن است فرد هوش و حواسش را هم از دست بدهد ولی در هر حال در درجات متعارف و به‌طور شایع در اکثریت مطلق افراد با فشار خون بالا، معمولاً چیزی باعث بالا رفتن فشار خون شده است. این نه در مورد سردرد بلکه در بیماری‌های دیگر از جمله سکته مغزی می‌تواند خطرناک باشد.
- آقای دکتر چه تعداد از کسانی که سردرد دارند همزمان دچار تومور مغزی هستند؟
دغدغه ذهنی تعداد زیادی از بیماران همین مسئله است. در اکثریت کسانی که سردرد دارند تومور مغزی وجود ندارد. در 98 تا 99درصد سی‌تی‌اسکن‌ها و ام.آر.آی‌هایی که برای راحتی خیال بیماران می‌گیریم موردی از تومور مغزی نمی‌بینیم.
سردردی که همراه با تومور مغزی است، مهم‌ترین نکته‌ای که دارد این است که غیر از سردرد علائم دیگری نیز در بیمار وجود دارد؛ یعنی اگر تومور مغز علت سردرد باشد، قبل از آن باید باعث فلج شدن یک طرف مغز شده باشد، اختلال بینایی ایجاد کرده باشد، باعث اختلال شناختی شده باشد، یا حداقل ممکن است باعث ورم در عصب چشم شده باشد.
در نتیجه کسی که سردرد دارد و معاینه عصبی‌اش طبیعی است به ندرت ممکن است که در او توموری دیده شود، در چنین فردی که معاینه عصبی‌اش طبیعی است ولی سی‌تی‌اسکن‌اش دچار اختلال است باید تردید کرد که آیا واقعاً تومور مغزی باعث سردرد بوده یا نه؟
- حتی برخی پزشکان متخصص هم در درمان سردرد مسکن تجویز می‌کنند؛ نه؟
همینطور است.
- پس مسکن‌ها هیچ تأثیری در بهبود سردرد ندارند؟
البته کسانی که تعداد سردردهای میگرنی‌شان کم است، مثلاً در ماه یک یا دو بار سردرد دارند بهترین کار استفاده از مسکن است ولی اگر تعداد سردردها از یکی، دو بار در هفته بیشتر شد درمان آن با مسکن جایز نیست و تأکید بر درمان پیشگیری است.
